Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΕΝ ΠΤΥΧΩΣΕΙ

Αναφορά στη Melencolia του Παναγιώτη Κουλουρά

Η τέχνη μας δείχνει αυτό που ήδη γνωρίζουμε, έτσι όπως δεν μας έχει γίνει (ακόμη) αντιληπτό

Gerhard Schweppenhäuser

Ήδη από το 2009 και σε επάλληλες παρουσιάσεις του έργου του, κυρίως με τα «Εφήμερα Μνημεία» (2010) και το «Προς Εγκατάστασιν» (2011), ο Π. Κουλουράς αντιτάσσεται εικαστικά στην έννοια της πληροφορίας, όπως αυτή απορρέει από τη βιομηχανική κουλτούρα των μέσων μαζικής ενημέρωσης, την οποία ο H. M. Enzensberger επιτυχώς ονόμασε «βιομηχανία της συνείδησης».

Ο τίτλος της παρούσας έκθεσης παραπέμπει σαφώς στη σχεδόν ομώνυμη χαλκογραφία «Melencolia I» (1514) του Άλμπρεχτ Ντύρερ. Σίγουρα, εδώ δεν πρόκειται απλά για την άγονη, υποτονική ψυχική διάθεση και αναίτια θλίψη. Οι E. Panofsky και F. Saxl κατέδειξαν σε ενδελεχείς μελέτες τους ότι ο Ντύρερ αντιλαμβάνεται τη μελαγχολία με την έννοια που της έδωσαν οι νεοπλατωνικοί στοχαστές της φλωρεντινής Αναγέννησης, και ιδίως ο Marsilio Ficino, ο οποίος στο έργο του «De vita libri tres» (Τρία βιβλία περί της ζωής, 1489) ερμηνεύει τη μελαγχολία όχι απλά ως συναισθηματική κατάσταση, αλλά πρωτίστως ως διανοητική δημιουργική δύναμη. Πρόκειται για τη melancholia artificialis, την κάπως επιτηδευμένη, καλλιτεχνική μελαγχολία σε εποχές αναδίπλωσης και μετάβασης. Πολύ αργότερα ο Γκύντερ Γκράς, αναφερόμενος κι αυτός στη «Melencolia I», θα μιλήσει κάπως παράδοξα για «στάση εν προόδω», εννοώντας ότι η ουτοπία (μιας επερχόμενης νέας εποχής) και η μελαγχολία αλληλοσυγκρατούνται εξισορροπιστικά: η ουτοπία από την όποια βιαστική και ανεδαφική σκοποθεσία, και η μελαγχολία από την απάρνηση και την ιστορική απόσυρση.

Σε αυτό λοιπόν το εννοιολογικό πλαίσιο εντάσσεται και η «Melencolia» του Κουλουρά.

Περνώντας τώρα στη μορφική ανάλυση, δύο στοιχεία του έργου του Ντύρερ φαίνεται να τον εμπνέουν:

Πρώτα από όλα οι κώδικες, τα κεκρυμμένα και η συγκαλυμμένη πληροφορία που χαρακτηρίζουν το χαρακτικό του γερμανού καλλιτέχνη, αποτελούν και την κύρια μορφική συνισταμένη του έργου του Κουλουρά. Από όλα τα έμβια όντα ο άνθρωπος κάνει την πιο ευρεία χρήση σημείων για επίτευξη επικοινωνίας. Μέσω σημείων οργανώνεται η πραγματικότητα σε σύνταγμα νοήματος. Είναι ίδιον όμως της μοντέρνας εποχής τα σημεία και οι κώδικες να αυτονομούνται, κι αυτό όχι μόνο για λόγους ιδεολογικής χειραγώγησης, αλλά πρωτίστως βάσει της λογικής των ίδιων των μαζικών μέσων. Αυτό που ο Μαρξ έγραφε στο «Κεφάλαιο» για το εμπόρευμα, ισχύει εμφατικά για την πληροφορία (που αποτελεί σήμερα το κατ‘ εξοχήν άυλο εμπόρευμα): «Εκ πρώτης όψεως ένα εμπόρευμα φαίνεται σαν ένα αυτονόητο, κοινότοπο πράγμα. Η ανάλυσή του δείχνει ότι είναι ένα πολύ περίπλοκο πράγμα, γεμάτο από μεταφυσική σοφιστεία και θεολογικές παραξενιές». Η φαντασμαγορία της πληροφορίας, μέσα στην οποία ζούμε, είναι η αναπόδραστη έκφανση του πραγματικού. Καταναλώνουμε σημεία και αφηρημένες μορφές «πραγματικότητας». Αυτόν λοιπόν τον κυκεώνα αναπαριστά και ο Κουλουράς στοιβάζοντας σε σωρό θραύσματα μαρμάρων με χαρακτικά εντυπώματα στην επιφάνειά τους, επεξεργασμένες «μνήμες» και αποσπάσματα φωτογραφικού υλικού. (Ίσως μια ανάμνηση των ατάκτως ερριμμένων εργαλείων της «Melencolia I» του Ντύρερ.) Ένα εικονοκλαστικό αρχείο ιχνών, σινιάλων, ιερογλυφικών και αλγορίθμων· η πληροφορία συρρικνώνεται στη συντακτική της μορφή.

Δυο λόγια ακόμη για τη μέθοδο και το υλικό. Ο Κουλουράς επιλέγει τη χαρακτική, που ως μέθοδος αναπαραγωγής μιμείται την τεχνική αναπαραγωγή του πληροφοριακού υλικού, όμως συγχρόνως, ενσωματώνοντας ανθρώπινη εργασία στο έργο, αντιπαρατίθεται στους αυτοματισμούς της πληροφοριακής παραγωγής. (Επ‘ αφορμή της χαρακτικής, ας θυμηθούμε ότι η λατινική λέξη για την πληροφορία, informatio, στη σχολαστική φιλοσοφία είχε την έννοια του εν-τυπώνω.) Τέλος, η εκλογή του μάρμαρου ως υλικού υποβάλλει κλασική καθαρότητα θυμίζοντας ένα ανοιχτό κάδρο, σαν τους περίστυλους αρχαιοελληνικούς ναούς ανοιχτούς προς το δημόσιο χώρο· ένα υπόστρωμα αιωνιότητας που αφήνει την φλέβα του παροδικού να ρέει στην επιφάνειά του.

Το άλλο μορφικό στοιχείο της «Melencolia I», που έχουν συχνά επισημάνει οι μελετητές, και με το οποίο δείχνει να συγγενεύει το έργο του Κουλουρά, είναι η ασταθής, χαλαρή σύνθεση που επέλεξε ο Ντύρερ για τη χαλκογραφία του: παντελής έλλειψη δεσπόζουσας οριζόντιας ή κάθετης γραμμής. Ο παρατηρητής περιφέρει ανήσυχα το βλέμμα του σε ένα οπτικό πεδίο που αναδιπλώνεται σε πτυχώσεις ενθυλακώνοντας το περιεχόμενό του. Παρόμοια ο Κουλουράς (θυμίζοντας τις αναλύσεις του G. Deleuze) διαλέγει κρυπτογραφικά, για μια ομάδα έργων του, την πτύχωση ως μπαρόκ ένδυμα της πληροφορίας για το περιπετειώδες ταξίδι της μεταξύ ανοίγματος και εγκλεισμού. Γιατί, όπως και η πτύχωση, τι άλλο είναι η πληροφορία παρά δυνάμει ανοιχτότητα και διαφάνεια από τη μια, πυκνότητα και αδιαφάνεια από την άλλη; Τι άλλο παρά ένα μέγιστο ύλης σε ελάχιστη επιφάνεια, μια διεύρυνση και εξύψωση του χώρου σε συνεχή χρονική διαμόρφωση;

Η καμπύλη, η κρύφια εκδίπλωση, κυριαρχεί παντού· όπως και στις 41 ακουαρέλες, την κωδικοποιημένη ημερολογιακή καταγραφή του Π. Κουλουρά.

Την μια πλευρά της τέχνης περιγράφει ο J. Baudrillard: «Κάνε το καθαρό αινιγματικό (…), κάνε το ίδιο το συμβάν δυσανάγνωστο». Την άλλη πλευρά μπορούμε να τη διαβάσουμε στο Ταλμούδ: «Επιθυμείς να γνωρίσεις το αόρατο, παρατήρησε ακριβώς το ορατό».

Αθήνα, 10 Νοεμβρίου 2014 Ανδρέας Παπαχρήστος

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Στα πλαίσια αυτού του κατατοπιστικού σημειώματος δεν παρατίθενται βιβλιογραφικές αναφορές. Το κενό θα αναπληρωθεί στην εκτενή αναφορά που θα προσεγγίζει το σύνολο έργο του Παναγιώτη Κουλουρά και θα αναρτηθεί σύντομα στον διαδικτυακό του τόπο.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Η μερική ή ολική αναπαραγωγή του κειμένου με οποιοδήποτε τρόπο απαιτεί την έγκριση του συγγραφέα.